Domingo Aguilera, Tembiapokuéra: KA'I GUASU PÓRA
Basiliano Caballero Irala, Tmbiapokuéra: AVATITÝPE OÑEHENDU VA'EKUE, JATALLAHA JAVY'A, JURUMI JEROKY
Lucio Rodriguez, Tembiapo: VAKAPIPOPO
Feliciano Acosta, Tembiapo: ÑAIKUMBY
domingo, 11 de mayo de 2014
Tembiasakue mombe'urãpe
Tembiasakue
Karia'y ñe'e ndorekovei petei ara ñepyru, ndaha'ei petei mba'e oñepyruva.
Ha'e mba'e guasu mayma guarã. Mombe'u chupe kuéra ma'era
Ndaha'ei umi mba'e oñepyru petei ara. Koa ndorekovei petei "comienzo",ha'e petei "necesidad"
(La acción de contar es necesaria para el ser humano)
Kaso Ñemombe'u
KÁSO
Ha'e umi ñemombe'u iñasãiva ñane retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva
imandu'akuévo hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso
niko oĩ, péicha, ñahendukuaa póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha
Perurima umíva rehegua. Oĩ avei omombe'úva mba'éichapa heñóikuri tavakuéra,
ỹramo oñe'ẽva guyra, mymba, térã ka'avokuéra rehe.
Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva, ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva.
Upeichavérõ jepe, maymáva ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite;
avei oguerekógui upe arandu ka'aty oje'eha. Ko'ága rupi ae oñembyaty ha
mbeguekatúpe ojehai ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehechakuaaramojey.
KÁSO ÑEMOMBE'U
I moñepyrũhára ñande retãme ha'e hina Karai mbo'ehára Rubén Rolandi. Oiko oparupirei, taha'e
ha'ehápe, ñane retãpýre. Terere jerépe, ka'ay he'ẽ syrykuhápe, tataypýpe, ỹramo
omanóva ñeguereko'ẽháme. Mokõi, mbohapy, irundy térã hetave tapicha
oñembyatýrõ, katuete oikova'erã káso ñemombe'u. Ñane retãme niko ñaimehaguéicha
jaikuaa umi káso, jepéramo peteĩminte.
KÁSO MOMBE'UHA
Umíva ha'e umi omombe'úva. Katuete oimeva'erã ijapytepekuéra ñande ru,
ñande sy, ñane ramói, ñande jarýi. Ha'ekuéra ha'e umi oikuaavéva, ha iñe'ẽ
mbegue sogue sogue rorýpe oikuaaukáva ñandéve umi mba'e ojehuva'ekuendaje.
Umi ñande rapicha okaraygua niko ha'e umi oikuaa ha omombe'ukuaavéva,
upevakuére avei hetave oĩ oñemombe'úva Guaraníme ha sa'ive España ñe'ẽme.
Upe guyra oiporiahuvereko'akue Ñandejárape ha osẽ oho, ha'ehína Pykasu,
ha upéicha rupi hague porã vera asy; ha upe opytáva'ekue oñakãkarãiraẽ ha'ehína
Piriríta, ha opyta ága peve akã chara...
... ha upépe opa.
ta'ãngami ha henyhẽte ipype itaju (oro, riqueza); ha upeicharupikohína
upéa upe tenda ojekuaa Acaháype...
...ha upépe opa.
Ko mombe’upy tujaite oñeha’ê ombohovái mba’eicharupípa Tupi oî Brasil-pe ha Guarani katu Paraguay retâme
Por: Marta Alegre.
jueves, 8 de mayo de 2014
Mombe'urã reko
- Mombe’uregua. (Narrativo) Oiko umi jehupyre ñembohysýire.
- Añetegua’ỹ. (Ficción) Jepémona sapy’ánte ikatu oñe’ẽ añeteguáre, iporãve hag̃ua opoiva’erã añeteguávagui.
- Ñe’ẽchaukáva. (Argumental) Ojeipyahávo ojehechakuaava’erã umi oikóva ha mba’érepa oiko. Avei hetepýpe jajuhu ñepyrũmby, mbyte ha ipaha.
- Ñe’ẽchaukateĩ. (Única línea argumental) Peteĩ mba’ére añónte oñeñe’ẽ.
- Ojerembytévo. (Centrípeto) Opa mba’e oĩva mombe’urã ryepýpe ojekopa upe ñe’ẽchaukapy rehe.
- Avateeteĩ. (Un solo personaje principal) Oĩramo jepe ambue ava peteĩmente ojehupa opa mba’e.
- Mba’e’apoukateĩ. (Unidad de efecto) Ñe’ẽpotýicha avei noñemondohoiva’erã. Oñemoñe’ẽ térã oje’eva’erã ñepyrũmby guive ipaha peve ani opa kyre’ỹ.
- Mbyky. (Brevedad) Ndaikatúi ipuku.
Hetepy
Mombe’urã retepy niko kóicha: Ñepyrũmby, Mbyte ha Paha.
- Ñepyrũmbýpe jaikuaa jahávo umi avateépe, moõpa oiko ha opa mba’e ñaikotevẽtava ñaikũmby porã hag̃ua.
- Mbytépe oñepyrũ umi apañuãi ñande py’araháva ikatúva sapy’ante opa porã térã ombotyaive umi oikóva ipype.
- Pahápe umi apañuãi ñemyatyrõ, ýrõ katu oñemyesakã umi mba’e ñemimby.
Mombe’urã rekotevẽmby
- Avakuéra. (Personajes) Ha’e umi oñemombe’úva apohára.
- Jehupyre. (Hechos) Ha’e umi avatee ojapóva.
- Tenda. (Lugar) He’i ñandéve moõpa oiko.
- Ára. (Tiempo) Katuete ymaguare.
Mombe'urã
Mombe'urã ha’e peteĩ tembiapo ñe'ẽporãhaipyré rehegua mbykýva, oñemombe’úva térã ikatúva avei ojehai ha upéi oñemoñe’ẽ. He’e peteĩ ñemombe’u mbyky ha añetegua’ỹva. Avateekuéra ndahetái ýrõ peteĩnte, umíva ikatu yvypóra térã mymba. Peteĩ mba’érente ojerepa umi oikóva ipype.Jaguereko Mombe’urã Tavaygua (Cuento Popular) umi oñembohasáva ñe’ẽ rupivénte ñémoñarenguérape, ndojehaíri kuatiáre. Ambue katu Mombe’urã Ñe’ẽporãhaipyréva (Cuento Literario) ko’ãva ha’e umi oñembokuatiáva.
Apoha Jekuaáva Kásogua
Rúben Rolandi, tembiapokuéra: OPÁICHA OÑEMOMBE´U, KÁSOS AHENDU AHÁI,PIRIRÍTA HA PYKASU,AKA'ÁI (ACAHAY)
David Galeano, tembiapokuéra: TAVA´ÍPE OIKOVA´EKUE, KUÑA PÓRA,JASY JATERE,MBORIAHU RYG̃UATÃ KÁSO, MBOHAPY PÓRA OHEKA PY’AGUAPY
Miguelángel Meza,tembiapokuéra:PERURIMA OMBYATÝRAMO GUARE KUARAHY
Félix Pérez Cardozo,tembiapokuéra:Guyra jarýi
Rúben Rolandi, tembiapokuéra: OPÁICHA OÑEMOMBE´U, KÁSOS AHENDU AHÁI,PIRIRÍTA HA PYKASU,AKA'ÁI (ACAHAY)
David Galeano, tembiapokuéra: TAVA´ÍPE OIKOVA´EKUE, KUÑA PÓRA,JASY JATERE,MBORIAHU RYG̃UATÃ KÁSO, MBOHAPY PÓRA OHEKA PY’AGUAPY
Miguelángel Meza,tembiapokuéra:PERURIMA OMBYATÝRAMO GUARE KUARAHY
Félix Pérez Cardozo,tembiapokuéra:Guyra jarýi
miércoles, 7 de mayo de 2014
KARIA'Y HA ATAU
KARIA'Y HA ATAU
Oĩngo peteĩ ka'aguy jovái iñypytũva, amo Kira'yty
jahasávo ko'a gotyo. Ou ndaje hína upérupi peteĩ karai peteĩ pyhare,
Kira'ytýgui. Ha oĩ peteĩ yvype ipo’iveha la tape. Guembe guasu hamba’e
henyhẽte la tape rembete guive, ha iñypytũve voi upépe. Ha oikévo la
karai upépe ndaje, ojuhu peteĩ atau puku guasu atravesádo, la tape
omboty chugui hína. Ndajeko ñasaindy porã, ha oñemo'aguĩ chugui la
karai, ohecha porãve haguã. Ojero'a nunga hi'ári ha omaña la hyepýre ha
ohecha la morotĩva pype. Oĩ la oĩva pype. Oñeno hína. Ha la kavaju ndaje
oñembo’y heseve, ndohasa mo'ãi voi mba'eveichavérõ. Ha la kavaju
okyhyjéma ramo ndaje, okyhyjéma la karai ave. Ha ojevy. Oho ótro tape
rupi, osẽ Chararã puévlope, upérupi ou haguãicha la hógape. Ha ohasapávo
la puévlo, oĩ peteĩ porton guasu. Upépe osẽvo ndaje, oguejy la henda
árigui ha ojuhu peteĩ kuñakarai karape'i oguapy la portónpe hína.
- Rejere reíko -he'i ndaje chupe la kuñakarai-. Ejevy jey, eho jey pe nde hapykuerére.
La karai nopenái la kuñakaraíre, ha ndaje oñemo'aguĩ
oheka la portónpa mba'éicha oipe'áta. Ojepovyvy ndaje ha ndojuhúi la
jaipe'aha. Ojellavea, péro ndohechái inba'evéichagua kandádo. Pytũeterei
voi upépe. Ha ndaikatu mo'ãingo la alámbre ahéno mba’e ombyai la ohasa
haguã.
- Ndikatu mo'ãi rehasa-. He’i ndaje chupe la
kuñakarai'i mimi (mokõima ndaje upérõ guarã). - Ejevy jey -. He'i chupe
hikuái.
Ha ojevy mante hapykuerére la karai. Ha oho pukumívo
ndaje, oñandu la oñeprende vevúiva ohóvo la iku’áre. Omaña ha ojuhu la
kuñarai'i peteĩva ijapýri. Upépe noñeñanduvéi la karai, ha la
kavajúntema omoguahẽ chupe heindykuéra rógape. Naimandu'ái mba’éichapa
ohasa la atau ohecha hague rupi.
Domingo Adolfo Aguilera
KARAI VITO KÁSO
KARAI VITO KÁSO
Oiko va'ekue peteĩ karai nahembirekói, nda'ita'ýrai,
nda'itajýrai; mavavete ndoikóiva hendive. Ha upéi amo ipaha gotyoma
ogueru oiko hendive peteĩ mitã karia’y. Ha pe mitã karia'y oipytyvõ
chupe pe kokuére, oñangareko hymba vaka, ikavaju umíare. Upéingo
peteĩ árape, pe mitã karia'y ou omaña porã, ojesareko porã hese hína.
Ohecha pe karai tujami oguapy, ha oñe'ẽ ha'eño hína, he'i he'íva hína
pépe. Ha upéingo, peichahágui, osẽ oñembojape mitã karia'y ha oporandu
chupe:
- Nde, don Vito, mba’éiko rejapo hína.
- Ha añe'ẽ kuarahy ndive hína -he'i chupe.
Ha omaña porã hese, opukavy pe mitã karia’y ha he'i chupe:
- Mba'éicha piko reñe'ẽta kuarahy ndive.
- Mba'égui piko, chéngo añomongeta kuarahy ndive -he'i chupe- añomongeta jasy ndive ha yvytu ndie avei.
Péa ndogueroviaséi.
Ha upéingo heta ára ojuhu jey karai tujami oñomongeta hína oñomongetávandi, ha ndaipóri mavavetéva ijerére.
Upéingo peteĩ ára pe mitã karia'y oñemboja he'i haguã
pe karai tujápe ndopyta mo'ãiha pe árape omba’apo. Ou peteĩ karréta reve
ha ogueru hikuái peteĩ hasy katúva pype hína. Ha osẽ pe karai oporandu
chupe:
- Ha mba'éreiko nderepyta mo'ãi -he'i chupe.
Ha osẽ pe mitã karia’y he'i chupe:
- Ha amo karrétapengo rogueraha hína peteĩ hasykatúva. Rohóta távape -he'i chupe- jahechápa noñepohanói amoite.
Ha upémarõngo pe karai he'i chupe:
- Ndikatúi piko jahecha hína -he'i chupe. Ha oñemboja pe karrétare. Ha'e upéi omaña porã hese ha osẽ he'i chupe:
- Kóango úna semána ha un dia oikovéta. Ha opukavynte hese mitã karia'y ha ojupi karrétape ohopa hese.
Ha upéi ou kuévo opyta jevy hikuái pépe. Ha osẽ pe mitã karia'y he'i chupe:
- Hechápa, don Vito, ndejapu hague, mba’e úna semána
ha un dia katu piko.Kóango doytor angete ome'ẽ chupe pohã, ha oikóta
tréinta, kuarénta áño, ãga omano meve -he'i chupe.
Ha upéingo oho ohasa.
Ambue árape ou jey mitã karia'y omba'apo. Ha ohasa la
úna semána ha un dia. Ha la do dia haguépe ou jey pe mitã karia'y, voi
porã ou, ombotáma voi okẽ (ne'ĩrã gueteri ni opáy porã don Vito). Ha osẽ
he'i chupe:
- ¡Añete, don Vito, la ere va’ekue! Kavalete la úna semána ha un diápe omano la karai - he'i chupe.
Ha upéingo, ñande jaikuaaháicha ko'ápe, pya'e voi
herakuã umi mba'e; opárupi rei ojekuaa. Ha’e upémarõ ou ñepyrũma hendápe
la hénte. Ou, ou, ha ha'e: "Nde un áño reikóta", he'i peteĩvape, "ha
nde, áño do mése; ha nde, áño do mése ha úna órá ', he'i la ouvakuérape,
ha péicha. Ha he'i hagueichaite oñekunpli, omanomba la hénte pe he'iha
tiénpope. Ni peteĩ ndojavyi. Ha he'írõ la "huláno okuerátá", okuera. Ni
peteĩ voi ndojavýi.
Ha upémaramo osẽ pe mitã karia'y petei ágape -oguapy hína mokõivéva- ha he'i karaípe:
- Nde, don Vito, ndéngo oiméne revy'a -he'i chupe.
- Ha mba'éreiko, che ra'y –he’i chupe.
- Ha ndéngo ndepo'a formal -he'i chupe- ndéngo oiméne reikuaáma araka'épa remanóta hína.
- Ha hẽe, che aikuaa porã -he'i chupe.
- Upéicharõngo nde, trankiloma –he’i chupe-. Reguapytantema ko'ápe reha'arõ ne mano ou nde piári -he'i chupe.
- ¡Ndetavyraímango nde! -he'i don Vito- ãga che piári ko'ápe ou vove che manóko, che mombyry asẽ arã aha chugui -he'i.
Upéingo peteĩ ára péicha, oguahẽ peteĩ semána ha pe
mitã karia'y hetaiterei hembiapo, ha opyta oke péicha vaka keha peteĩme,
la don Vito rógape. Ha upéingo de madrugáda rei opu'ã pe karai ha oho
omombáy chupe:
- Huláno, epáy ha embosako'i chéve che kavaju ha che aviorã -he'i chupe-. Pya'e asẽ arã.
Ipochy mitã karia'y, ni ndopáy porãi ha:
- Mba'éreiko ange pyharéma ndeeréi chéve.
- Nahániri, angete ahecha che képe outaha che
piarigua. La kuátro ka'aru oúta che piári che mano -he'i chupe-. Ha
asẽta apiã chugui, aháta ko'águi -he'i.
Ha upépengo, opreparapaite chupe la henda, ombosako'i
chupe la ijaviorã entéro. Ha ojupi ha oho heseve, kavaju porã ári. Oho,
ohasa kuánto oĩmíva guive, mombyry formálmango oho. Ohasa asaje pyte,
ohasa la úna, la do, la tre. Mombyryetereíma.
La kuátro ka'aru rupi oguahẽ ohóvo peteĩ ysyrýpe. Ha
oguahẽvo upépe, opyta. Ndikatúi ohasa. Ndaha'éi ku iporãmbáva, ajépa.
Ipypuku. Ha oñepyrũ oho pe y rembe'ýre, ha ojeporeka hína moõ rupipa
ikatu ohasa. Ha upéingo oguahẽ peteĩ hendápe, ha pépe vaicha chupe
ikatúta ohasa. Ha oike ñepyrũ rehe la henda pe ýpe, opo sapy'a peteĩ
ju'i pégui ha omondýi la kavajúpe. Ha ho'a la karai opóvo la henda. Ho'a
ha ogueraha pe iñakã peteĩ itáre. Ha pépe omano.
Ha osẽ pépe Ñandejára ánhel, Ñandejára remimbou ja'éva ñande, opuka puku hese, ha he'i chupe:
- Nde Vito, nde piko reimo'á che chetavyeterei. Chéko ko'ápente voi roha’arõ hína kuri -he'i chupe
Domingo Adolfo Aguilera
Domingo Adolfo Aguilera
Mba'eichapa ka'i ombotarova aguarape
(Como el mono engaño al aguara)Oiko ndaje Ka'i rasaitéma ombopy'arasy kuñakaraimi peteĩme. Ombotyaipa chugui y. Péichaje tapia ojapo hese ko'ẽ porã mboyve. Oipy'apy asy chupe.
– Áĝante ho'áne che poguýpe ha chehaitéma añembohorýta hese –he'ími va'erã kuñakaraimi.
– Ajapóta ta'anga araity kakuaa porãva ha amoĩta ykua rembe'ýpe aipohano haĝua ko tekove chapĩme –he'ími pochyvére.
Upeichaje, peteĩ ko'ẽ para para jave, Ka'i oñemboja jeýma ohóvo ykuápe oñemotie'ỹ potávo. Ohechávo mba'e hũ guasúje oñemboja ijypýpe ha he'i:
– Ejeí upégui!...
Nohendúi vaicha chupe ha upéramõ hatãve osapukái:
– Ejeí upégui ha'e ningo ndéve!
Nombohováimarõ chupe oito'õ chupe peteĩ saple ha opa'ã hese.
– Ndéiko reimo'ã chepopeteĩ mba'e –he'i ha ohovapete karia'y chupe, ipo mokõivéma upépe opa'ã.
– Ndéiko reimo'ã ndachepýi mba'e –he'i juku'a kytã'i vai ha okua hese.
Upépe opyta vaivéma mitã Ka'i.
– Nereñembohorýi chéne che rehe –hi'ambu ha opyvoi jey..
Upépe opyta opóvo ta'anga ku'áre ongyryry.
– Che rãiko ndaguerekói akaru haĝuante!, roisu'úta, roisu'úta.
Oñembohãimbiti ha oisu'úvo chupe opyta omanórõ guáicha. Nomyivéima mitã Ka'i
Upe javéje oñemboja kuñakarai ha osapukái Ka'ípe:
– Ymaite guivéma chembopy'arasy reikóvo... hasy peve re'ami che ñuháme nde, tekove tie'ỹ.
Ka'i oñemomanoite ta'anga araity ári.
– Rei reñembotavy nde, mba'e chavi. Che haitéma añembohorymíta nde rehe ko'áĝa –iñe'ẽ pochy kuñakarai.
Omoĩ Ka'i ijyva guýpe ha oipykúi hóga rape. Oguãhẽ, oheka tukumbo ha oñapytĩ Ka'ípe yvyra poguasu óga kupépe oĩva rehe.
– Epoimíntena chehegui, nachetie'ỹ mo'ãvéimako araka'eve.
– Upéva katu ndere'umo'ãimante, che karai. Che haitéma hína ko'áĝa.
Opuka puku hese ha oho oheka ohekáva.
Ojecha vai Ka'i, ombojeko iñakã yvyráre ha oñembyasy.
– Ko'ápe aikopáma hese.
He'ívo, hesaho sapy'a Aguaráre oñemboja mbegue katúva oúvo hendápe.
– Mba'ére piko reĩ reína péicha, che irũ –oporandu Aguara.
– Namendaséi haguére –ñe'ẽ ári ombohovái–. Lechãi niko chemomendase katuete imemby kuñáre, ha che niko, iporãramo jepe imemby kuña, namendaséi gueteri, aiko porãiterei niko che año. Mba'e nde piko neremendaséi, che irũ..
– Amendase, che ningo yma guive hapykuéri aikóva. Mba'e piko ajapo va'erã –opuka reipa..
– Chejora pya'e aipórõ, toromoĩ che rendaguépe.
– Oĩma, che irũ.
Ojepokyty kyty ha ojorámane ra'e hapichápe. Ka'i, peteĩ tesapirĩme oñapytĩsu'u Aguarápe.
– Áĝa ojávo nde yképe ere chupe remendataha, kuñaitéko ne rembirekorã –he'i chupe ijapysápe ha ogue ka'aguýre..
Upe riremínte osẽ oúvo kuñakarai ytaku pupu reheve. Ohechávo chupe Aguara osapukái:
– Amendáta, amendáta ne memby kuñáre.
– Mba'e remendáta piko nde, tekove tie'ỹ. Kóina ápe he'u kóva.
Charráu!... ohykuavo hese ytaku. Aguara opyta iñakuruchĩ yvyráre ha Ka'i katu opyta akóinte itie'ỹ.
Feliciano Acosta
Suscribirse a:
Entradas (Atom)